Nó không chỉ che mưa che nắng mà còn thực hiện chức năng làm đẹp, là góp phần làm tăng thêm nét duyên dáng phụ nữ xứ Huế, như Nhà thơ Bích Lan từng miêu tả chiếc nón bài thơ Huế rằng:
…Nón bài thơ e lệ nép trong tay
Thầm lặng bước những khi trời dịu nắng…
Câu thơ nhắc đến chiếc nón Huế nhưng nghề nón ở Huế xuất hiện tự bao giờ, và ai là tổ của nghề này… thì ngay cả các bậc cao tuổi nhất trong nghề ở Huế hiện cũng không biết. Nhưng có một điều có thể khẳng định là nghề nón ở Huế có từ rất lâu rồi, và bằng chứng là chiếc nón Huế đã đi vào ca dao, tục ngữ của xứ này.
“Ai ra xứ Huế mộng mơ
Mua về chiếc nón bài thơ làm quà”
Trong thư tịch cổ thời Trịnh – Nguyễn (thế kỷ XVII-XVIII), chiếc nón Huế đã có những nét riêng được thẩm định là: Nón ở Thuận Hoá kiểu hơi khác với các xứ… Hiện nay, ở Huế có những làng nghề nón nổi tiếng, như làng Đồng Di – Tây Hồ – La Ỷ – Nam Phổ (huyện Phú Vang) – Phủ Cam – Đốc Sơ (thành phố Huế).
Để có được một chiếc nón lá xinh ở dáng lại nhã ở màu, nhẹ như thấu quang, và soi lên ánh sáng thấy rõ những hình về phong cảnh Huế kèm theo lời thơ được cài ở hai lớp lá như nón Phú Cam, những người thợ Huế chọn lá nón dù khô cũng còn giữ được màu xanh nhẹ, với mười sáu vành nức thường mảnh được vót tròn trĩnh, rất tỷ mỷ và công phu. Những người thợ ủi lá nhiều lần và cẩn thận cho thật phẳng và láng. Khuôn nón phải được đặt làm ở thợ chuyên môn. Thậm chí, có khi phải trực tiếp góp ý và đề nghị với thợ làm khung một số chi tiết cần thiết để dáng của chiếc nón sau này đẹp mắt, và vừa ý.
Đặc biệt hơn, khi xây và lớp lá đòi hỏi người thợ phải thật khéo nhất là khâu sử dụng lá chêm, để tránh việc chồng nhau nhiều lớp để nón thanh và mỏng, từng đường kim mũi chỉ chằm phải sát để kẽ lá ôm khít lấy nhau. Chiếc nón chằm hoàn tất, người thợ đính cái soài đã được chuẩn bị bằng chỉ màu rất đẹp vào chóp nón sau đó mới phủ dầu nhiều lần, và phơi đủ nắng để thành nón bóng láng và giữ được bền.
Nón bài thơ là một sản phẩm tiêu biểu cho nghề nón Huế. Với kỹ thuật tạo hình và cắt chữ trên giấy màu đậm, được xếp chen giữa hai lớp lá nón, những người thợ có thể làm tăng thêm phần mỹ thuật và nét duyên dáng cho người sử dụng với hình ảnh: núi Ngự, sông Hương, tháp chùa Thiên Mụ, cầu Trường Tiền… Dưới ánh sáng mặt trời, thành nón mỏng làm nền để hiện lên sau mái tóc của người phụ nữ Huế cả một tác phẩm thi và họa…
Bằng những chiếc nón bài thơ, chủ nhân có thể gởi gắm ý tình, và sở thích,cả tâm sự của mình trong lớp lá nón, sự chia xẻ ấy lại không trọn vẹn cho một ai vì tất cả chỉ thấp thoáng kín đáo như chính khuôn mặt của cô thiếu nữ Huế đằng sau chiếc nón vậy.
Ngày nay, nón bài thơ đã trở thành món quà lưu niệm cho tất cả mọi người khắp nơi đến Huế. Song, cũng có điều cần phải nói thêm rằng: Những mẫu hoa văn và nét thơ ngày trước, người thợ thường cắt lấy, và nắn nót bằng tài năng của mình cho từng chiếc một. Nên lựa nón cũng là một cái thú cho người đi mua. Những mẫu hoạ thơ bây giờ được cắt hoặc in hàng loạt khiến cho chiếc nón giảm đi sự ý nhị và phần nào đã đánh đồng tài năng của người thợ nón. Nhưng hình ảnh chiếc nón bài thơ vẫn là một nét riêng rất Huế mà không thể lẫn được với các vùng miền khác.
Nón bài thơ là bộ phận của văn hóa Huế, và nghề làm nón ở Huế không chỉ làm nghề thủ công thuần túy vật chất, mà chính là một hoạt động nghệ thuật vật chất.
theo Báo Thừa Thiên Huế
